Gesprek tussen Ka-Tjun Hau en David Smeulders

De Appel is verheugd om aan te kondigen dat Ka-Tjun Hau vanaf 1 maart de rol van curator Educatie op zich heeft genomen. Ka-Tjun neemt de positie over van David Smeulders, die sinds 2017 deze rol op zich heeft genomen en met verve en veel inzet heeft vormgegeven. Door de jaren heen zijn er een hele serie buurtgerichte kunst- en educatieprogramma’s en exposities ontstaan voor jong en oud die diepgeworteld zijn binnen de structuur van de Appel en haar directe omgeving. David Smeulders nam vanaf 1 maart de rol van hoofd cultuureducatie, cultuurmakers en woordkunst op bij het Amsterdamse Fonds voor de Kunsten. Om de wisseling van de wacht tussen David en Ka-Tjun te markeren, gingen ze met elkaar in gesprek over de rol van educatie binnen de kunsten en bij de Appel.

K: David, hoe ben jij begonnen, hoe waren de omstandigheden 7 jaar geleden? Hoe zag educatie er toen uit?
D: De situatie vandaag is een beetje vergelijkbaar met de situatie zeven jaar terug. Ik kwam bij de Appel toen de instelling ging verhuizen naar een nieuwe locatie. Voor het eerst ging de Appel van het centrum van Amsterdam naar broedplaats Lely in Nieuw-West. De Appel kwam in een heel andere omgeving terecht, daarom ben ik begonnen met het luisteren naar de verhalen van de nieuwe buurtbewoners en ben ik gesprekken aangegaan met scholen, buurtcentra en andere organisaties. Vanuit deze verhalen en ervaringen zijn de educatieprogramma’s ontstaan die door de jaren heen zijn gegroeid tot wat ze nu zijn. Vandaag staat de Appel weer op een kruispunt, met de verhuizing naar broedplaats Tempel in de Diamantbuurt. Wederom kan de Appel een buurtgericht programma opzetten maar nu met diepgewortelde roots uit Nieuw-West.

K: Hoe vertaalde dit zich naar programma’s?
D: Ik heb gewerkt aan een programma voor kleuters, kinderen, jongeren en volwassenen. Om dit te bereiken hebben we samengewerkt met verschillende buurtbewoners, kunstenaars, groepen en organisaties*. Zij hebben een sleutelrol gespeeld bij het maken van de Appel tot een plek voor de mensen om ons heen, door hun verhalen, vaardigheden, ervaringen en kennis op te nemen in het institutionele kader van de Appel. Hierdoor veranderde de Appel zelf ook structureel.

Het Tiener Curatoren programma wordt mede gevormd door een groep tieners uit de omliggende buurt en is ontwikkeld in samenwerking met Fouad Lakbir. Het is een jaarprogramma voor jongeren (15 - 19 jaar) die zichzelf en hun verhalen niet weerspiegeld zien in de kunst en cultuur die wordt gepresenteerd in formele kunstruimtes en -instellingen. Dit jaar werken de jongeren toe naar de presentatie van een nieuw publiek kunstwerk in Amsterdam Nieuw-West. Met dit kunstwerk kunnen we hun kennis en ervaringen materialiseren en ook presenteren aan een breder publiek. Dit werk is het resultaat van de jarenlange relaties die we hebben opgebouwd in de buurt.

Met de Kentalis/Signis scholen, een basisschool voor kinderen die doof of slechthorend zijn, hebben we de programma’s Sound Gestures en Het lichaam als leraar gemaakt. Waarbij we met kunstenaars nieuwe leeromgevingen gingen verbeelden, uitgaande van de diversiteit van alle lichamen, zodat alle kinderen zich welkom voelen en kansen krijgen om te leren en te groeien. De Appel en kunstenaar Hana Miletic vormden het collectief The Shadows Assembly, dat de waarde en sociale rol van textielpraktijken onderzoekt. Hun collectieve werk Het Gordijn (2019), gemaakt in de Appel, is nu permanent opgenomen in de collectie van het Amsterdam Museum. Jaleesa Clows maakte samen met de Appel en enkele lokale basisscholen de kinderkrant West Side Tori’s, gemaakt door en voor kinderen in Nieuw-West met de kunst en cultuur die voor hen belangrijk is.

Hiernaast hebben we ook nog de home-kit en speelkit ontwikkeld waarbij kinderen en volwassen spelenderwijs de Appel en hun thuisomgeving ontdekken.

*Enorm veel dank aan alle betrokkenen, van jong tot oud, alle kunstenaars, buurtwerkers, activisten en leraren die deze programma's mogelijk hebben gemaakt. Alle partners: Comenius Lyceum, de Huibersschool, Kentalis/Signis scholen, Louis Bouwmeesterschool, OBS De Toekomst, Bureau Postjesweg, OBA Postjesweg, Calandlyceum, Calvijn College, Atelier West, Bijzonder Amsterdams, Buurthuis Het Anker, Ru Paré Community, The Beach, Vrouw en Vaart en vele ander.

K: Waarom zijn educatieprogramma’s belangrijk binnen kunstinstellingen? Zijn deze wel nodig?
D: Ik denk dat de rol van artistieke processen en het samenwerken met kunstenaars nog te weinig aanwezig is in onze samenleving. Door samen te werken met kunstenaars kunnen educatieve processen vanuit een heel ander perspectief benaderd worden. Vaak voelen kinderen en jongeren zich buitengesloten in onze onderwijsprocessen. Kunstinstellingen kunnen een belangrijke rol spelen om op andere manieren te leren, wat momenteel te weinig tijd krijgt in onze formele onderwijsinstellingen.

K: Wat waren de belangrijke leermomenten van de afgelopen zeven jaar?
D: Een belangrijke les voor mij was dat kunstinstellingen ook nog veel te leren hebben en weer dichter bij hun directe omgeving moeten komen. Want juist in die lokale verbindingen schuilt de hele wereld.

Dit vertaalde zich in kunst- en educatieprogramma's die plaatsvonden binnen de sociale en leeromgevingen van onze buren en niet bij de Appel zelf. Door de tijd heen ontstond er een eerlijkere dialoog tussen de locatie van de Appel en de buurtscholen en buurthuizen. We begonnen met kleine initiatieven in onze buurtomgeving en lieten de artistieke en sociale initiatieven in de loop van de tijd groeien. Je hebt een paar jaar nodig om kunst- en educatieprogramma's te integreren binnen het ecosysteem van de lokale omgeving en ook binnen het instituut.

Naast buiten de muren van de kunstinstelling treden en de ingewijden de tijd geven om te groeien zijn ook persoonlijk contact, leren luisteren en het omarmen van de verhalen en vaardigheden van je buren de sleutel tot een kunstinstelling die midden in de samenleving staat. Helaas is daar soms nog te weinig tijd voor. Door collectief te werken krijgt iedereen een gevoel van eigenaarschap in de processen die we in gang zetten om een gevoel van saamhorigheid te creëren. Dit was een belangrijk uitgangspunt voor alle programma's en tentoonstellingen die we samen hebben gemaakt.

Ook de ervaringen van deelnemers met de programma's, zoals Safae van het Tiener Curatoren programma ons vertelde: "Door mee te doen met de Tiener Curatoren ontdekte ik de waarde van mijn eigen verhaal."

Vanaf maart 2024 is Tempel in Amsterdam Zuid de thuisbasis van de Appel. De ambitie voor de komende jaren is hier ook om lokale verbindingen aan te gaan met de buurt, omliggende scholen en de mensen die er wonen. Educatie is hier een groot onderdeel van.

D: Ka-Tjun, hoe zie jij de toekomst van educatie bij de Appel?
K: Binnen kunsteducatie vind ik het belangrijk dat er aandacht is voor verbinding en verbeeldingskracht. Ik ben het volledig met jou (red: David) eens dat artistieke processen van kunstenaars weinig opgemerkt worden. In het verleden heb ik mij als lokale cultuurscout ingezet voor verbinding tussen makers, buurtbewoners, culturele instellingen en lokale initiatieven in Amsterdam. Hierbij beschouwde ik het leggen van nieuwe connecties, mensen aan elkaar verbinden en doorverwijzen als mijn belangrijkste taken. Wat mij opviel is dat makers en publiek moeite hebben om elkaar te vinden. Een zekere afstand tussen cultuurbeoefenaars, werkplekken en presentatie-instellingen zorgt ervoor dat makers en hun creatieve processen te weinig opgemerkt worden. Deze oorspronkelijke context van kunst is van onschatbare waarde, met name voor een jong publiek, waarbij een diversiteit aan herkenbare verhalen zo belangrijk is voor de verbeeldingskracht.

Het educatieprogramma van de Appel zal zich de komende tijd inhoudelijk verder ontwikkelen binnen het Embedded Art programma. Waar we ons richten op het kunstonderwijs in scholen, buitenschoolse talentontwikkeling en programma’s in de buurt. Ik neem mij voor om de komende tijd connecties te leggen en relaties op te bouwen in de buurt. Vanuit een educatief perspectief vind ik het belangrijk om samen op te trekken met zowel scholen als makers én onze stadsdeelgenoten. Binnen Amsterdam zijn er verschillen in behoeften naar kunst en cultuur tussen de wijken en buurten. Wat afhangt van de demografie, infrastructuur en wat er beschikbaar is. De manier waarop dit vervolgens wordt aangeboden of gefaciliteerd is hierin essentieel; voelen mensen zich betrokken, worden hun verhalen gehoord?
We willen een leeromgeving faciliteren die door de deelnemers zelf wordt bepaald. Hierbij willen we ons richten op een bredere gemeenschap van professionele en niet-professionele cultuurwerkers van verschillende leeftijden bij het ontwikkelen en uitvoeren van het publieksprogramma. We willen hiermee niet enkel projectmatige verbindingen, maar juist langdurige samenwerkingen aangaan die uiteindelijk leiden tot gemeenschapsparticipatie. Waar buren, bezoekers, kunstenaars, cultuurwerkers deelnemers kunnen zijn en we samen een plek creëren voor ontmoeting en uitwisseling. Oprechte betrokkenheid en gedeeld eigenaarschap zijn hierbij belangrijke aspecten, en zullen vanaf het begin aanwezig zijn. Bij deze benadering is een buurtgerichte aanpak nodig met lokale bewoners en initiatieven die een actieve deelnemende rol op zich kunnen nemen, maar tegelijkertijd ook een uitdaging en leerproces voor de Appel. We zullen een werkwijze hanteren die is ontstaan binnen gemeenschapsparticipatie en collectief leren, en zijn inspiratie vindt in ‘Lumbung’. Deze Indonesische term (‘rijstschuur’) gaat over een vorm van gemeenschappelijk collectief werk. De lumbung praktijk is verankerd in het lokale en is gebaseerd op waarden als generositeit, onafhankelijkheid en transparantie. Deze manier van werken zal worden geïntegreerd in de gehele werkwijze van de Appel, ook bij onze educatieve projecten. Vanaf nu zullen we dan ook spreken van ‘embedded art’, waarbij we het collectieve en onderzoekende element binnen educatie meer vorm gaan geven.

D: De afgelopen jaren was je betrokken bij de Appel. Kun je iets vertellen over je eerdere betrokkenheid en hoe je vanuit die ervaring in kunsteducatieprojecten terecht bent gekomen?
In 2022 nam ik deel aan het Curatorial Programme van de Appel. Bij het ontwikkelen van onze tentoonstelling 'Super Feelings' hebben we als groep de Tiener Curatoren betrokken in dit project. Zij waren op dat moment ook bezig met het maken van een tentoonstelling en publieksprogramma. We kregen hierbij heel waardevolle inzichten en feedback die ons project verder geholpen heeft. Anderzijds leverde dit ook creatieve input op voor de Tiener Curatoren bij het maken van hun tentoonstellingsprogramma. Iets waarvan ik erg onder de indruk ben, is het gemak waarmee ze in een ongebruikelijke tentoonstellingsruimte (red: de aula van het voormalige gebouw van de Appel in Nieuw-West) een hele warme en sympathieke sfeer creëerden die ik niet vaak zie in reguliere musea. Tijdens hun tentoonstelling "Als je me echt zou kennen…" organiseerden de jongeren een iftar waarbij iedereen welkom was, om samen het vasten te onderbreken en hun tentoonstelling af te sluiten. Voor mij is dat een heel mooi voorbeeld van hoe een tentoonstellingsplek ruimte kan bieden voor verbinding en het delen van elkaars tradities en verhalen. Wat mij betreft kunnen we de deuren veel vaker voor elkaar openzetten.

Sinds eind vorig jaar help ik de Tiener Curatoren met het ontwikkelen van een gevelkunstwerk dat geplaatst zal worden op het nieuwe wooncomplex achter broedplaats Lely. Een project met veel impact en betekenis omdat het kunstwerk o.a. de verhalen en ervaringen van jongeren uit de buurt representeert en permanent te zien zal zijn in de openbare ruimte. Daarnaast is het proces ook heel leerzaam voor de Tiener Curatoren en de Appel omdat we niet alleen werken met kunstenaars, maar ook met een architectenbureau, projectontwikkelaar en bouwbedrijf. De lancering van het kunstwerk deze zomer zal feestelijk gevierd worden met een publieksprogramma waarbij de buurtbewoners uit Nieuw-West warm onthaald zullen worden.

Ik ben erg blij om het stokje over te nemen, en voort te kunnen bouwen op de stevige basis die de afgelopen 7 jaar is neergezet. Ik kijk ernaar uit om deze positie met veel enthousiasme te vervullen!